Bundan 16 yıl önce, ABD emperyalizminin yakın bağlaşığı ve güçlü bölgesel jandarması olan Şah rejimi, İran halkının görkemli direniş ve ayaklanması karşısında adeta kumdan yapılmış bir şato gibi çökmüştü. Sosyo-ekonomik yapısının ve gelişme düzeyinin ve yakın geçmişteki siyasal evriminin karakteristikleri Türkiye ile önemli benzerlikler gösteren, ülkemize komşu olmasının yanısıra, önemli bir Kürt ve Türk halk kitlesi barındıran* İran'daki önemli siyasal gelişme ve altüst oluşların Türkiye proletaryası ve halklarını yakından ilgilendirmesi gerektiği tartışma götürmez. Bütün bunlara karşın, 1979 Şubat Devrimi'nin ve onu izleyen gelişmelerin, Türkiye devrimci hareketinin literatüründe fazlaca bir yer tutmamış olması, İran Devrimi'nin deneyimlerinin sistematik ve eleştirel bir incelemeden geçirilmemiş olması çok önemli bir eksikliktir. Burada bunun nedenlerine girmeyeceğiz; ancak bunun Türkiye devrimci hareketinde ve onun çeşitli bileşenlerinde gözlenen aşırı içe dönüklükle olduğu gibi, kökü derinlerde olan dogmatist ve şematist yaklaşımlarla da ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Bu yazıya gelince, o, İran Devrimi'nin kapsamlı ve detaylı bir incelemesini yapma ve dolayısıyla bu alanda varolan önemli boşluğu doldurma savını taşımıyor. Burada amaçlanan, daha çok, genel bir bilgilendirme, çok kaba çizgilerle de olsa bazı vargılara ulaşma ve duyarlı okuru konuya daha fazla eğilmesi için yüreklendirmedir.

Konunun bizleri ilgilendiren ve yukarıda söylenenlerle yakından ve sıkı sıkıya bağlantılı bir diğer önemli yanı, siyasal islam ve onun varyantlarının gerek ülkemizde ve gerekse bölgemizde giderek daha fazla güçlenme ve siyasal etkilerini artırma eğilimi göstermeleridir. Suriye'de kökü eskilere dayanan bir Müslüman Kardeşler muhalefetinin varlığı, Lübnan'da yakın geçmişe kadar siyasal örgütlerin dinsel ve mezhepsel gruplarla özdeşleşmiş olması ve Hizbullah'ın Güney Lübnan'da İsrail'e ve yerel uzantılarına karşı direnişte öndegelen bir rol oynaması, Ürdün'de Müslüman Kardeşler başta gelmek üzere, islamcı örgütlerin gücünün artmakta olması, Mısır'da Müslüman Kardeşler'le gerici rejim arasındaki çatışmanın giderek yoğunlaşması, Filistin direnişinde HAMAS ve İslami Cihad Hareketi gibi örgütlerin öne geçmesi, akla ilk gelen örnekler. Cezayir'de 26 Aralık 1991'de yapılan genel seçimlerin ilk turunda çoğunluğu FİS (İslami Selamet Cephesi)'in elde etmesinin ardından gerici egemen sınıfların seçim sonuçlarını iptal ederek rejimin iplerini bir askeri cuntanın ellerine teslim etmeleri üzerine başlayan iç savaşsa, İran benzeri gelişmelerin Türkiye'de de yaşanıp yaşanmayacağı sorusunu bir kez daha gündeme getirdi. Özellikle Fransız ve Batı Avrupa emperyalistlerinin ama aynı zamanda ABD emperyalistlerinin yakından izlediği bu savaş, 28 milyon nüfuslu bu Kuzey Afrika ülkesinde üç yıl içinde yaklaşık 35 bin kişinin ölümüne yol açtı. Bu savaşın diğer Kuzey Afrika ülkelerine ve Ortadoğu'ya sıçraması ve yayılması, hatta Avrupa'daki (özellikle de Fransa'daki) Kuzey Afrika kökenli göçmen topluluğunu etkilemesi olasılığı, emperyalist burjuvaziyi kara kara düşündürüyor. Cezayir proletaryası ve halkını, kabul edilemez iki alternatiften -dinsel gerici diktatörlük ile 'laik' askeri-faşist diktatörlük- birisini seçmeye zorlayan bugünkü konjonktürün Türkiye'de yakın gelecekte gündeme gelip gelemeyeceği tartışmaya açık bir konudur. Ancak, siyasal islamın ve dinsel gericiliğin, özellikle 12 Eylül faşist darbesinden bu yana geçen süre içinde giderek daha fazla güçlendiği kesin bir gerçektir. Daha öncesi bir yana bırakılsa bile, 12 Eylül 1980'den bu yana yaşanan gelişmeler, siyasal islamın yükseldiği, devrimci alternatifin zayıf olduğu bugünkü koşullarda, düzenden ve geleneksel burjuva partilerinden umudunu kesmekte olan yığınların giderek artan ölçülerde dinsel gericiliğin yörüngesine çekilmekte olduğunu göstermektedir. Askeri cuntanın, dinsel gericiliğin önünü iyice açması, 'Türk-islam sentezi'nin resmi devlet tezi haline gelmesi, gerek askeri cunta ve gerekse ANAP hükümeti (1983-'91) ve DYP-SHP koalisyon hükümetleri (1991'den günümüze) dönemlerinde gerici dinsel tarikatlarla işbirlikçi-tekelci burjuvazi arasındaki bağlaşmanın güçlenmesi, dinsel gericiliğin sivil bürokrasi ve hatta ordu içinde önemli mevziler elde etmesi, 27 Mart 1994 yerel seçimlerinde, aralarında İstanbul ve Ankara'nın da bulunduğu 15 anakentten 6'sında belediye başkanlığını ele geçiren RP'nin, son kamuoyu yoklamalarına göre en büyük parti konumuna gelmiş olması vb. bunun somut verileridir. Ama marksist-leninistler ve tüm tutarlı devrimciler, bir yandan dinsel gericiliği desteklerken, bir yandan da ikiyüzlü bir tarzda proletaryayı ve diğer emekçileri 'şeriat tehlikesi' öcüsüyle korkutmaya ve böylelikle kendi sessiz ve itaakar kulları haline getirmeye çalışan işbirlikçi-tekelci burjuvazinin ve onun liberal ve "demokrat" bağlaşık ve uşaklarının demagojik tutumlarına karşı da tetikte olmak zorundadırlar. Dinsel gericilik de içinde olmak üzere her türlü gericiliğin kaynağının emperyalizm ve kapitalizm olduğunu kavramış bulunan sınıf bilinçli proletarya, egemen sınıfların ve onların liberal ve "demokrat" bağlaşık ve uşaklarının, sözümona şeriat tehlikesine karşı bir 'laik cephe' kurulması yolundaki gevezeliklerini reddeder ve dikkatlerini, demokratik ve sosyalist görevleri, kesintisizce sosyalizme geçecek olan bir işçi-emekçi cumhuriyetinin kurulması hedefi üzerinde yoğunlaştırır. Öte yandan, komünistler ve sınıf bilinçli proleterler, değişik ülkelerin özgül niteliklerini ve farklılıklarını bir yana iterek tüm islam ülkelerini ve siyasal islamın tümünü bir sepete dolduran ve Türkiye'de İran vb. ülkelerdeki gelişmelerin bir ikinci baskısının olacağını varsayan burjuva liberallerinin ve onların kuyruğu durumundaki vülger sosyalistlerin ve devrimcilerin yüzeysel ve prokemalist yaklaşımlarına da itibar etmezler. O halde şimdi, asıl konumuza dönebilir, İran'da neler olduğuna ve İran Devrimi'nin serüvenine şöyle bir göz atabiliriz.

Zaman içinde daha da gerilere uzanan kaynakları olmakla birlikte, Şubat 1979 İran Devrimi'nin, 1960'lı ve 1970'li yıllarda bu ülkede meydana gelen sosyo-ekonomik değişim süreciyle ve onunla karşılıklı etkileşim içinde olan sınıf savaşımları ve siyasal altüst oluşlarla yakından ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Bu bakımdan, başında, Pehlevi hanedanının önderlik ettiği monarşik-faşist diktatörlüğün bulunduğu gerici egemen sınıflara ve emperyalizme karşı gelişen İran Devrimi, benzer ülkelerde yaşanan antiemperyalist demokratik devrimlerin temel karakteristiklerinin belirlediği bir devrimdi. Ama bu, kesintisiz bir biçimde sosyalizme geçmek bir yana, kendi antiemperyalist ve demokratik görevlerini de sonuna kadar yerine getiremeyen İran Devrimi'nin kendine özgü ve onu benzer devrimlerden hayli farklı kılan niteliklere de sahip olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz. Nedir bu kendine özgü nitelikler? Herşeyden önce İran Devrimi, kırlardaki emekçi yığınlarının hemen hemen hiçbir önemli rol oynamadığı kent ağırlıklı bir devrimdi. Bu devrim, kentlerin proletaryasının, yarıproletaryasının, küçük burjuvazisinin ve dinsel ve laik aydınlarının geniş kitlesel seferberliği sonucu zafere ulaşmıştı. İkincisi, bu devrim geri ve bağımlı ülkelerde genel olarak geçerli olan devrimlerden farklı olarak, uzun süreli bir savaşımın ürünü değildi. 1978 Şubat'ında Kum kentinde medrese öğrencileriyle polis arasında başlayan çatışmalarla patlak veren devrimin 1979 Şubat'ında monarşik-faşist rejimi yıkmasına kadar geçen süre, bir yılı ancak buluyordu. Üçüncüsü örgütlenme düzeyi düşük olan bu devrim, büyük ölçüde kendiliğinden gelme bir karakter taşıyordu. İran Devrimi'ni herhangi bir parti ya da grup başlatmadığı gibi, monarşik-faşist rejime karşı ayaklanan kitleler herhangi bir parti ya da grubun doğrudan denetimi altında değillerdi. Faşist rejime karşı savaşan parti ve gruplar içinde giderek sivrilen ve öne çıkan mollaların örgütleri olan İslami Cumhuriyet Partisi (İCP), Pasdaran (Devrim Muhafızları) vb. devrimden önce değil, sonra kurulmuşlardı. Dördüncüsü, bu devrim, gelişme süreci içinde ve özellikle de şah rejiminin yıkılmasından sonra dinsel ideolojinin ve mollaların ya da ulemanın fundamentalist fraksiyonunun damgasını vurduğu ve iktidar üzerindeki denetimini pekiştirdiği bir devrim oldu.

İran Devrimi, antiemperyalist ve demokratik görevlerini sonuna kadar yerine getiremedi. Ancak, bu devrimin yarı yolda kalmış olması, onun öncelikle siyasal bir devrim olmadığı anlamına gelmiyor. Şubat 1979 devrimi, ABD emperyalizmine bağımlı İran işbirlikçi-tekelci burjuvazisi ve büyük toprak sahiplerinin monarşik-faşist diktatörlüğünü yıktı, bu diktatörlüğün baskı aygıtlarını parçaladı ve siyasal iktidarı çıkarları, emperyalizmin, işbirlikçi-tekelci burjuvazinin ve büyük toprak sahiplerinin çıkarlarıyla olduğu gibi, proletaryanın ve yarıproletaryanın çıkarlarıyla da çelişen orta burjuvazinin ve küçük burjuvazinin üst katmanın temsilcisi olan İCP'nin ve diğer iktidar aygıtlarının eline verdi. Bu bağlamda, işbirlikçi-tekelci burjuvazi ve büyük toprak sahiplerinin ellerindeki üretim araçlarını ve zenginlikleri, yeni egemen sınıfa ve onun devletine aktarmakla ve sömürülen yığınların yararına bazı reformlar yapmakla birlikte, kapitalist üretim ilişkilerine dokunmayan İran Devrimi'nin toplumsal bir karakter taşımadığı yani toplumsal bir devrim olmadığı söylenebilir.

İran Devrimi'nin 450 bin kişilik ve son derece modern silahlarla donatılmış bir ordu ve dünyanın en etkili ve güçlü istihbarat örgütlerinden birine sahip bir diktatörlüğü görece kolay bir biçimde nasıl çökertebildiğini anlayabilmek için, önce bu ülkenin sosyo-ekonomik ve siyasal gelişimine ve toplumsal yapısının kendine özgü niteliklerine gözatmamız gerekecek.

Toplam nüfusunun 1940'ta 14.6 milyon dolayında olduğu sanılan İran'da bu rakam 1956'da 20.4 milyona, 1966'da 27.1 milyona, 1976'da 33.6 milyona ve 1984'te 43.4 milyona çıktı. 1930'larda nüfusun yaklaşık yüzde 20'si kentlerde yaşarken bu oran 1956'da yüzde 31'e, 1966'da yüzde 39'a, 1976'da yüzde 47'ye ve 1982'de yüzde 52'ye çıkmıştı. 1946'da işgücünün yüzde 75'i tarımda istihdam edilirken, bu oran 1966'da yüzde 50'nin altına ve 1978'de yüzde 33'e düştü. El sanatları da içinde olmak üzere, imalat sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde çalışan işçilerin sayısı1956-77 yılları arasında 853 binden 2 milyon 620 bine çıktı. Gerek kentlerde ve gerekse kırlarda kapitalizmin gelişimi ve bu gelişmeyi hızlandırmak amacıyla monarşik rejimin 1962'de yürürlüğe koyduğu 'Ak Devrim' ise, topraklarını yitiren ve ilerde İran Devrimi'nin siyasal ordusunun neferlerinin büyük bir kesimini, belki de çoğunluğunu oluşturacak olan milyonlarca ve milyonlarca yarıproleteri Tahran başta gelmek üzere büyük kentlerin varoşlarına yığıyordu. Şahın yürürlüğe koyduğu 'Ak Devrim'in hedefleri,

1. a) Toprak reformu,
2. b) Kadınlara oy hakkı verilmesi,
3. c) Devlet işletmelerinin özel sektöre devri,
4. d) Ormanların ulusallaştırılması,
5. e) Okuma-yazma bilenlerin oranın yükseltilmesi ve
6. f) Sanayi sektöründe işçilere kardan pay dağıtımı olarak açıklanmıştı. Gelişmekte olan İran kapitalizminin gereksinimlerinden kaynaklanan ve emperyalist burjuvazinin de destek ve özendirmesiyle yürürlüğe konulmasına girişilen 'Ak Devrim'in gerçek hedefleri şöyle özetlenebilir: İç pazarın genişletilmesi ve böylelikle gelişmekte olan sanayi ile onun gerisinde kalan tarım sektörleri arasındaki dengesizliğin azaltılması ve genel olarak gerek kentlerde ve gerekse özellikle kırlarda kapitalizmin gelişimini frenleyen kapitalizm öncesi ilişkilerin tepeden ve egemen sınıfların ve onların devletinin eliyle yapılacak reformlar yoluyla ortadan kaldırılması ya da zayıflatılması. Yarıfeodal toprak sahiplerinin ve orta köylülerin üst katmanının kapitalist dönüşümüne güçlü bir itilim sağlayarak, rejimin kırlarda güçlü bir siyasal dayanağı haline gelecek olan bir kulak sınıfının oluşumunun hızlandırılması ve kendilerine kısmi ödünler vermek suretiyle yoksul ve küçük köylülerden ve işçi sınıfından gelebilecek devrimci bir saldırı olasılığının ortadan kaldırılması ya da azaltılması. 'Ak Devrim' adlı kapitalist reform programının yürürlüğe konması için faşist rejimin 26 Ocak 1963'te yaptığı referandum öncesi ve sonrasında meydana gelen gelişmeler, Şii ulemanın geniş kesimleriyle devleti karşı karşıya getirdi. 4 Haziran 1963'te polisin, önde gelen din adamlarından Humeyni ve Kumi'yi tutuklaması üzerine başlayan ve genellikle esnafın, öğrencilerin, din adamlarının vb. katıldığı hükümet karşıtı gösterilerde yüzlerce kişi öldü, binlerce kişi yaralandı ve sıkıyönetim ilan edildi. 1979 Şubat Devrimi'nin bir provası sayılan Haziran 1963 olayları, Şii ulemanın geniş kesimleriyle, işbirlikçi-tekelci burjuvazi ve büyük toprak sahiplerinin monarşik-faşist diktatörlüğü arasındaki ilişkilerin gerginleşmesinde önemli bir dönüm noktası oluşturdu. Burada, İran Devrimi'nde, ulemanın fundamentalist ya da 'radikal' fraksiyonunun oynadığı rolü kavramak için geriye dönmemiz ve bu katmanın İran toplumu içindeki yerine ve sınıfsal/siyasal konumuna, kuşbakışı da olsa bir göz atmamız gerekiyor.

Her şeyden önce, ulemanın bir sınıf değil, gençlik ve aydınlar gibi bir katman ya da toplumsal grup olduğunu belirtmeliyiz. Çelişmesiz, birleşik ve homojen bir topluluk oluşturmayan ulemanın saflarında, özellikle sınıfsal ve siyasal çelişmelerin yoğunlaştığı dönemlerde değişik mülk sahibi sınıflarla birlikte hareket eden farklı fraksiyonların oluşabildiği gözlemlenebilir. İran tarihi, ulemanın alt ve orta katmanlarının 1891-'92 tütün direnişi ve 1905-'11 Anayasa Devrimi'nde olduğu gibi, yabancı kapitalist ve emperyalist güçlere karşı gerçekleştirilen eylemlere katılabildiğini göstermektedir. Ama bu olgulardan yola çıkılarak, Şii ulemanın genellikle ya da ağırlıklı olarak antiemperyalist ve ilerici bir işlev ve nitelik taşıdığı sonucuna varılamaz. Çoğu zaman, egemen sınıfların bir parçası olan yüksek rütbeli ulemayla birlikte hareket eden ulemanın çoğunluğu Rıza Şah döneminde (1926-41) gerici rejimin halk-düşmanı siyasetini destekledi ve üstelik bunu Rıza Şah rejiminin gerçekleştirdiği bir dizi kapitalist siyasal reform -vakıfların hükümet denetimine girmesi, ulemanın Meclis'teki sandalyelerini yitirmesi, eğitim ve yargı sistemlerinin laikleştirilmesi vb.- nedeniyle önemli mevziler yitirdiği bir ortamda yaptı. Ulemanın önemli bir bölümü, 1951'de göreve gelen ulusal burjuva Musaddık hükümetinin Anglo-İranian petrol şirketini ulusallaştırma girişimine karşı çıktı ve CIA tarafından tezgahlanan ve Rıza Şah'ın oğlu Muhammed Rıza Pehlevi'yi yeniden tahta oturtan Ağustos 1953 askeri darbesini destekledi. 1960'ların başlarına kadar gerici rejimle bir çatışmaya girmeyen ulemanın geniş kesimleri, bu tarihten itibaren giderek daha muhalif bir konuma sürüklendiler. Bunun temel nedeni, emperyalizme bağımlı monarşik rejimin 1962'de başlattığı ve 'Ak Devrim' adını verdiği kapitalist ekonomik reformların özel olarak ulemanın ve genel olarak bu katmanın geniş kesimlerinin adeta içiçe olduğu çarşı esnafının (geleneksel orta ve küçük burjuvazi) ekonomik ve siyasal çıkarlarını etkilemesiydi. Halkın Fedaileri adlı devrimci örgütün önderlerinden Bıjan Jazani, 'Ak Devrim' yoluyla hükümetin daha da hızlandırdığı kapitalist gelişmenin etkilerini şöyle anlatıyordu:

"Komprador sanayi burjuvazisinin gelişimiyle küçük burjuvazi ve tüccarlar, tüketim malı üreten küçük işletmelerinin, tüketici pazarına akan rakip mallarla karşı karşıya kaldıklarını gördüler… İlk yirmi yıldaki hızlı ithalat artışı bağımlı sanayinin kurulması ve hızlı gelişimiyle birlikte gidiyordu. Bu kesimler eski konumlarını bırakarak henüz tehdit edilmeyen sahalara yönelmek zorunda kaldılar. Geri çekilişin her aşamasında dikkate değer sayıda insan yaşamını kazanma olanaklarını yitirerek yedek işçi ordusuna katıldı. Pepsi Cola fabrikasının ithaliyle bütün limonata dükkanları kapandı; ev eşyaları üreten fabrikaların açılmasıyla marangozlar ve mobilyacılar kapandı; ayakkabı fabrikalarının kurulmasıyla ayakkabıcılar işsiz kaldı. Süreç hala devam ediyor. Bugün yalnız şehir pazarlarında değil, kasabalarda hatta küçük köylerde bile zanaatkarların üretim sistemi darbe yemiş durumdadır" (1). Benzer süreçler, özellikle 1950'lerden sonra pek çok geri ve bağımlı ülkede yaşandı. İran'ın özgünlüğü, büyük bir hızla artan petrol gelirleri (1950'de 45 milyon dolar, 1970'de 1.1 milyar dolar ve 1976'da 20.5 milyar dolar) sayesinde olağanüstü hızlı bir kapitalist sınaileşmenin yaşanmasının bu geçiş sürecinin gerilim ve çelişmelerini alabildiğine yoğunlaştırmış olmasıdır. Ulemanın geniş kesimlerinin rejimle giderek daha fazla karşı karşıya gelmesine yol açan bir başka ilintili neden toprak reformu sorunuydu. Yarıfeodal toprak sahiplerinin bir bölümünün karşı çıktığı toprak reformu, bu toprak sahipleriyle organik bir ilişki içinde olan ya da bizzat bir bölümü toprak sahibi durumunda bulunan ulemanın da muhalefetine yol açıyordu. Daha da önemlisi, monarşik rejimin, kendine özgü gelir kaynakları (çarşı esnafından aldığı dinsel vergi ve bağışlar ve vakıf gelirleri) ve medreseler, camiler ve diğer dinsel kuruluşlardan oluşan örgütlenmesiyle öteden beri devlet karşısında belli bir özerkliğe sahip olan ulemanın bu konumunu zayıflatacak adımlar atmaya yönelmesiydi. Bu faktörler, işçi sınıfının, yarıproletaryanın ve kent küçük burjuvazisinin hoşnutsuzluk ve savaşım potansiyelinin arttığı bir konjonktürde, ulemanın fundamentalist fraksiyonunu bu ezilen sınıflarla birlikte hareket etmeye zorluyordu.

Monarşik rejimin özel konumu da, görünürdeki sağlamlık ve güçlülüğüne karşın, onun görece kolay bir biçimde devrilmesine katkıda bulundu. Şah Muhammed Rıza Pehlevi, seçimle işbaşına gelmiş olan Musaddık hükümetinin 1953'de CIA güdümlü bir askeri darbe yoluyla devrilmesi sonucunda yeniden tahta çıkmış olması nedeniyle, -tıpkı 1926'da bir askeri darbeyle iktidarı ele geçirmiş ve kendisini hükümdar ilan etmiş olan babası Rıza Şah gibi- bir gasp olarak algılanıyordu. Daha da önemlisi, işbirlikçi-tekelci burjuvazinin ve büyük toprak sahiplerinin temsilcisi olmasına ve onların çıkarlarını savunmasına karşın, bu sınıfların göreli zayıflığı nedeniyle, monarşik devlet aygıtının toplumsal temelinin de zayıf olmasıydı. 450 bin kişilik güçlü bir ordu, yüz binlerce ajandan oluşan ve tüm toplumu bir ağ gibi sarmış olan istihbarat örgütü SAVAK, basın ve yayım alanında neredeyse mutlak bir denetim, 800 bin işçi ve memuru istihdam eden ve pek çok önemli ve kilit işletmeden oluşan yaygın bir kamu sektörü, devletin denetiminde bulunan petrol sanayisinin 1977-'78'de ulusal gelirin yüzde 38'i gibi çok yüksek bir orana ulaşan geliri ve ABD emperyalizminin çok yanlı desteği, bu dev aygıtın, zayıf ve henüz oluşum sürecini tamamlamamış olan egemen sınıflar karşısında belli bir özerkliğe sahip olmasını olanaklı kılıyordu. Kendisini 1975 yılına kadar iki göstermelik partiden -sözde iktidardaki Melliyun (daha sonra İran Noin) Partisi ve sözde muhalefetteki Mardom Partisi- oluşan sahte bir parlamentoyla bir ölçüde kamufle etmeye çalışan monarşik-faşist rejimin bu tarihte, bu partileri de kapatarak, bütün İranlıları saflarında örgütlenmeye çağırdığı bir devlet partisi -Rastakhız (=Ulusal Diriliş Partisi)- kurması, onun, halk düşmanı ve özellikle de kitlelerden kopuk niteliğinin daha fazla sergilenmesine olanak verdi. Öte yandan, Pehlevi monarşisinin, emperyalizme ve devlet aygıtına sıkı sıkıya bağımlı bir işbirlikçi-tekelci burjuvazinin gelişmesini özendirirken, orta burjuvaziyi ve diğer mülk sahibi sınıfları gözardı eden/güçten düşüren bir ekonomik siyaset izlemesinin yanısıra, bu ikincilerin siyaset arenasında temsil edilmelerine ya da devlet işlerini etkilemelerine de hiçbir olanak tanımaması, onun toplumsal temelini daha da zayıf kılıyordu. Batı emperyalist burjuvazisiyle adeta özdeşleşmiş zayıf işbirlikçi-tekelci burjuvaziyle ezilen ve sömürülen sınıflar arasındaki çelişmenin iyice keskinleşmeye yüztuttuğu 1970'lerin ikinci yarısında, monarşinin toplumsal temelinin bu zayıflığının, onun yıkılmasında son derece önemli bir rol oynayacağı görülecekti. Monarşik-faşist rejimin ABD emperyalizmi ve İsrail siyonizmiyle yakın bir ilişki içinde olması, ABD emperyalizminin Ortadoğu bölgesindeki jandarması rolünü oynaması (ABD'den satın aldığı silahların bedeli 1970 yılında 113 milyon dolardan 1973'de 2.157 milyon dolara ve 1977'de 4.213 milyon dolara yükselen, Güney Vietnam, Somali, Ürdün, Fas, Kuzey Yemen gibi ülkelere silah ve donanım yardımında bulunan İran, Umman, Irak ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi ülkelere de askeri müdahalelerde bulunmuştu), onun İran halkı tarafından İran toplumuna yabancı, ona dışardan empoze edilmiş bir güç gibi algılanmasını pekiştirici bir etki yaptı. Konuşmalarında şahı "sag-ı carter" (=Carter'in köpeği) olarak nitelerken Humeyni, İran halkının işte bu -İran'ın yüzyılın başından itibaren çeşitli sömürgeci ve emperyalist devletlerin müdahalelerine ve saldırılarına uğramalarına karşı duyulan tepkiden kaynaklanan- ulusalcı ve antiemperyalist duyarlılığına sesleniyordu. Son olarak, 1953-'79 döneminde İran'da, en küçük bir muhalefet belirtisine bile izin vermeyen, halkın tüm demokratik haklarını acımasızca çiğneyen ve tüm toplumu çok sıkı bir denetim altına almaya çalışan ve bunda da önemli ölçüde başarılı olan ve devrimci güçler başta gelmek üzere tüm muhalif ve rejim karşıtı güçlere karşı yaygın ve sistemli bir beyaz terör uygulayan son derece vahşi bir faşist diktatörlüğün hüküm sürmesinin, egemen sınıflarla kitleler arasında, rejimin meşruiyetini daha da zayıflatan bir uçurum yaratmış olduğunu belirtmeliyiz.

Dinsel muhalefetin önde gelen adı Humeyni'nin 1964'te ülkeden sürgün edilmesi, bu muhalefet odağını zayıflatmadı; hatta tersi yönde bir etki yarattı. Devrimci örgütler arasında en etkili ve güçlü konumda bulunan Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri, 1970'li yıllarda tam illegalite koşulları altında ve yaygın bir kitle desteğine sahip olmaksızın faşist diktatörlüğün polis ve jandarmasına karşı yüzlerce şehit vererek yürüttükleri kahramanca savaşım sonucu, ilerici kitleler katında haklı bir prestij kazanmış olmalarına karşın, düşmandan yedikleri ağır darbeler nedeniyle çok zayıf düşmüşlerdi. Buna karşılık, binlerce camiden, medreseden, vakıftan vb. oluşan bir kurumsal temele, on binlerce din adamından ve medrese öğrencisinden oluşan bir siyasal orduya, çarşı esnafının ve hatta devletin sunduğu mali ve diğer olanaklara, son derece yaygın bir doğal kitle tabanına sahip olan dinsel muhalefet, monarşik-faşist rejime karşı savaşımını, çok daha elverişli koşullar altında sürdürüyordu.

Çoğunluğu küçük işletmelerde çalışmakta olmasına (1977'de sayısı 2.5 milyonu bulan sanayi işçilerinin 1.8 milyonu, 10 kişiden az işçi çalıştıran işletmelerde, geriye kalan 700 bini ise on ve daha fazla işçi çalıştıran işletmelerde bulunuyordu) karşın belirli büyük merkezlerde yoğunlaşmış olan işçi sınıfı ** İran Devrimi'nde önder ve tarihsel rolünü oynayamadı. Bunun nedeni, yalnızca monarşik-faşist rejimin, havuç politikasıyla birlikte yürüttüğü sopa politikası ve işçilerin rejimin ajanlarınca yönetilen resmi sendikalar dışında herhangi bir özerk örgütlenmeden yoksun tutulmaları değildi. İşçi sınıfının geçmişte, özellikle de 1941-'53 döneminde yarattığı militan devrimci gelenek unutulmuş ve Tudeh (=Kitleler) Partisi'nin modern revizyonist bir parti haline dönüşmesi nedeniyle işçi sınıfının kolektif belleği silinmişti. Tudeh Partisi'nin, Ağustos 1953 askeri darbesinden sonra tümüyle mülteci ve tasfiyeci bir konuma düşmesi, kent gerillası tarzında örgütlenen ve etkinlik sürdüren Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri'nin çalışmalarını toplumun proleter-olmayan ezilen yığınları (yarıproletarya, gençlik, aydınlar) içinde yoğunlaştırmaları, diğer devrimci örgütlerin (Peykar, Rençberan, Rah-ı Karger, Tufan, İran Komünistler Birliği vb.) maoizmin etkisi altında bulunmaları ve/ya da çok zayıf olmaları ve hepsinden de önemlisi İran devrimci hareketi içinde oportünizm ve revizyonizmden arınmış güçlü ve militan bir komünist hareketin oluşamamış olduğu koşullarda başka türlü olması da olanaksızdı. Devrimci bir siyasal önderlikten yoksun olmasına karşın, işçi sınıfının ülke ekonomisi açısından yaşamsal öneme sahip petrol, demiryolu, çelik vb. sektörlerinde Ekim 1978'de başlayan ekonomik grevleri ve direnişlerinin aylarca sürmesi ve giderek siyasal bir nitelik kazanması, Pehlevi monarşisinin zayıf düşmesi ve çökmesinde son derece önemli bir rol oynayacaktı.

Yukarıda değinilen nedenlere bağlı olarak koşulları olgunlaşmakta olan devrim, Şubat 1978'de, o sırada sürgünde bulunan Humeyni'ye hakaret eden bir gazeteyi protesto amacıyla gerçekleştirilen gösterilerle başladı. Kum kentinde gerçekleştirilen bu gösterilerin kanlı bir biçimde bastırılmasının ardından, Tebriz'de sinemalara, bankalara ve içki satan mağazalara saldırılar biçimini alan yeni gösteriler yapıldı. Siyasal islamın ideolojik etkisi altındaki kitlelerin gözünde buralar, şahlık rejiminin, kitleleri ezen ve sömüren 'Batılılaşmış' egemen sınıfların ve emperyalizmin sembolleriydi. Eylül 1978'e gelindiğinde, ulemanın bir kesiminin, işçilerin, medrese öğrencilerinin, kent yoksullarının vb. katıldığı gösterilerde yer alanların sayısı milyonlara ulaşmıştı. Ekim 1978'de büyük işletmeler başta gelmek üzere, sanayi ve hizmet sektörlerindeki yüzbinlerce işçinin grevlere gitmeleri, monarşik-faşist rejimin sonunun artık gelmekte olduğunu gösteriyordu. 5 Kasım 1978'de şahın askeri bir hükümeti işbaşına getirmesi ve rejimin ayağa kalkan kitlelere karşı vahşi bir bastırma ve katliam siyaseti uygulaması olayların akışı üzerinde ciddi bir etki yaratamadı. Şah, 15 Ocak 1979'da başında, liberal burjuva bir politikacının -Şahpur Bahtiyar- bulunduğu bir hükümet morali bozulmuş ve saflarında çatlaklar oluşmaya başlamış bir ordu bırakarak İran'dan kaçtı. Sürgüne gitmeden önce monarşik rejime karşı kararlı bir tutum takınmış, rejim tarafından hedef alınmış, sürgünde bulunduğu sırada Şah'ın aracılarıyla görüşmeyi reddetmiş ve dolayısıyla kitleler katında önemli bir saygınlık kazanmış ve böylelikle fundamentalist ulema fraksiyonunun başta gelen temsilcisi ve önderi konumuna yükselmiş bulunan Humeyni, 1 Şubat 1979' da İran'a döndü. Çok görkemli bir tarzda karşılanan Humeyni, Bahiyar hükümetini tanımadığını ilan etti ve başında Mehdi Bazargan'ın bulunduğu bir karşı, hükümet oluşturdu. 9-11 Şubat 1979'da rejime karşı ayaklanan Hava Kuvvetleri'ne bağlı askerler, Halkın Fedaileri, Halkın Mücahitleri ve diğer devrimci örgütlerle saraya sadık askeri birlikler arasında şiddetli çarpışmalar meydana geldi. Durumun umutsuzluğunu ve devrim dalgasının durdurulamayacağını gören ve o günkü konjonktürde ABD emperyalizmi ve diğer emperyalist güçlerden aktif ve kapsamlı bir destek alma olanağına sahip olmayan Askeri Yüksek Konsey tarafsızlığını ilan etti ve askeri birliklere garnizonlarında kalma ve kitlelerle çatışmaya girmeme buyruğunu vermek zorunda kaldı.

Devrimden sonra iktidarı, ulemanın, başında Humeyni'nin bulunduğu fundamentalist fraksiyonu ve onun bağlaşıkları (esas olarak, başını Şeriatmedari'nin çektiği Azerbaycan-temelli Müslüman Halk Partisi ve başını Bazargan ve Ben-i Sadr'ın çektiği Özgürlük Hareketi adlı liberal burjuva örgüt) ele geçirdiler. Fundamentalist ulema, şah rejiminin yıkıldığı günlerde oluşturulan ve üyeleri gizli tutulan İslami Devrim Konseyi ve devrimden sonra kurulan İslami Cumhuriyet Partisi tarafından temsil ediliyordu. İşçi sınıfının bağımsız devrimci örgütlenmesinin bulunmadığı ve devrimci hareketin faşist rejimin yoğun baskı ve terörüne de bağlı olarak, güçlü ve birleşik bir siyasal alternatif olamadığı koşullarda, islamın belli bir yorumuna dayanan ideolojik etkisinin yaygınlığı, örgütsel altyapısının gücü ve mülk sahibi sınıfların şah-karşıtı kesimleriyle olan organik ilişkisi, ulemayı siyasal iktidar savaşımında çok daha avantajlı bir konuma getiriyordu. Fundamentalist ulema, iktidarı -geçici bağlaşıklarıyla birlikte- ele geçirmesinin hemen ardından konumunu pekiştirmeye, meşruiyet temelini sağlamlaştırmaya, iktidar aygıtlarını kendi tekeline almaya ve hem devrimci örgütleri ve hem de geçici bağlaşıklarını etkisizleştirmeye yönelik bir çizgi izlemeye koyuldu. 30 Mart 1979'da yapılan bir referandumla İran'daki rejimin bir İslam Cumhuriyeti olduğu ilan edildi. Kasım 1979'da yapılan bir başka referandumla Humeyni'ye fakih (=en yüksek adlı otorite) ünvanı verildi ve böylece o, kendisini anayasanın, yasaların, hükümetin vb. üzerine çıkaran yetkilerle donatıldı. Ocak 1980'de, Özgürlük Hareketi'nden Abdülhasan Ben-i Sadr cumhurbaşkanı ve İCP'den Muhammet Ali Recai başbakan seçildiler. İktidardaki ulema fraksiyonu, Halkın Fedaileri başta gelmek üzere, devrimci örgütlerin kaleleri durumunda olan üniversiteleri -bu eğitim kurumlarının dejenere 'Batı kültürü'nün kaynakları oldukları gerekçesiyle- kapattı, *** dinsel eğitim kurumlarının sayısını hızla artırdı. Ve mollaların denetimindeki 'devrim mahkemeleri'ni, şeriat kurallarına göre işleyen dinsel mahkemelere dönüştürdü.

Öte yandan, monarşik-faşist rejimi yıkan devrim, hem işçi sınıfı başta gelmek üzere emekçi yığınların mülk sahibi sınıflardan bağımsız olarak örgütlenmesi, hem de çeşitli devrimci örgütlerin büyüyüp güçlenmeleri için geniş olanaklar yarattı. Çok sayıda devrimci yayım organı uzun yıllardan sonra ilk kez legal olarak çıkmaya, marksist-leninist ve devrimci literatür ilk kez yaygın bir biçimde basılmaya ve dağıtılmaya başlandı. Semt komiteleri, grev komiteleri, işyeri konseyleri, öğrenci konseyleri biçiminde çok sayıda devrimci kitle örgütlenmeleri oluştu. 1979'un başında cezaevlerinde bulunan çok sayıda devrimci militan özgürlüklerine kavuşurken şah rejiminin zulmünden kaçarak Batı Avrupa'ya ya da ABD'ye giden onbinlerce devrimci İranlı öğrenci de yeniden ülkeye döndüler. Yurtdışında, hayli etkili ve güçlü CISNU (İranlı Öğrenciler Konfederasyonu-Ulusal Birlik) saflarında örgütlenen ve çoğu Halkın Fedaileri'nin görüşlerini benimseyen bu öğrenciler, 1978'in sonlarından itibaren İran'a döndüler ve devrimci savaşımda yerlerini aldılar. "Özgürlüğün Şafağı" olarak anılan bu dönemde devrimci ve sol örgütler oldukça geniş bir işçi ve emekçi kitlesini harekete geçirebiliyorlardı. Bir kaynak, Halkın Fedaileri'nin 1979'da ülkede 150 kadar bürosunun olduğunu ve en güçlü mitinglerine 500 bin kişi katabildiğini belirtiyor. İranlı yazar Bahman Nırumand'ın, 1979 1 Mayıs'ının Tahran'da nasıl kutlandığını anlatan aşağıdaki pasajı, hem devrimci örgütlerin kitle desteği ve karşılıklı ilişkileri, hem de ülkedeki genel siyasal tablo konusunda bazı ipuçları sunuyor:

"1 Mayıs'a az kalmıştı. Biri solcuların, biri tüm islamcı akımları birleştirmek için Beheşti'nin kurduğu İslamcı Cumhuriyet partisi'nin ve biri de, her iki cephe arasında gidip gelen, ama hiçbirine katılmayan Halkın Mücahitleri'nin olmak üzere üç yürüyüş birden yapılacaktı.

"Solcuların yürüyüşüne bir tek Tahran'da yarım milyonun üstünde insan katılıyor. Otuzaltı işçi sendikası, çok sayıda siyasi örgüt ve dernek, yürüyüşü destekliyor. İlk kez, katılanların çoğunluğunu işçilerin oluşturduğu bir yürüyüş görüyorum. Biz bizeyiz en sonunda. Kızıl bayraklar, şehitlerimizin resimleri ve 'İşçi Partisi kuralım', 'Yaşasın halkların dünya emperyalizmine karşı savaşı', 'Bankalar ve endüstri devletleştirilsin', 'İşsizliğe son' ve benzeri parolalar, yürüyüşe renk katıyor. Humeyni'nin resimleri de görülüyor. 'İşçiler ve köylüler, birlik olalım ve sömürünün kökünü kazıyalım' diye şarkı söylüyoruz. Güzel bir gün. Güçlü olmamızdan gurur ve mutluluk duyuyoruz. Ama vurucu kırıcılar bu kez de eksik değil. 'Komünistler defolun' ve 'tek parti Allahın partisi', 'Tek önder Allah'ın Ruhu' (yani Ruhullah Humeyni) diye bağırıyorlar.

"Bunlar yürüyüşün yanısıra giden birkaç arabanın üzerine oturmuş, vahşi yüzlü gencecik çocuklar. Arabaların üzerine çıkıp, oynayıp gülüyorlar, bize atıp tutarak şarkılar söylüyorlar. Arabalardan biri yürüyüşçülerin arasına giriyor ve birkaç kişiyi yaralıyor. Bunun üzerine, işçiler arabanın içindekilere bir güzel dayak atıyorlar.

"Moskova'ya bağlı Tudeh Partisi, solcularla değil de İslamcı Cumhuriyet Partisi'yle yürüyor. Bunlardan bir kaçı, teşekkür yerine mollalardan iyi bir dayak yiyor.

"1 Mayıs yürüyüşü mollalar için bir uyarıydı. Özellikle işçilerin toplu olarak yürüyüşe katılmasını, mollalar kendileri için bir tehlike olarak değerlendiriyorlardı.

"Yürüyüşten bir hafta önce yeni Genelkurmay Başkanı Karani'ye, 2 mayısta da dinci kesimin en önemli nazariyecilerinden biri olan Ayetullah Mottahari'ye suikast yapılmıştı. Forghan adında (karşıdevrimci ve Şah yanlısı- bizim notumuz) bir grubun sorumluluğu üzerine almasına ve tüm solcu örgütlerin suikastları kınamasına karşın Humeyni taraftarları ve Bazargan hükümeti, suçu solcuların üzerine atmaya çalışıyordu. Solcularla hesaplaşmanın zamanı gelmişti artık." (2)

Evet, hesaplaşma zamanı gelmişti. Devrim, fundamentalist islamcıların ve geçici bağlaşıklarının iktidara gelmesine yol açmıştı. Ancak, işçi sınıfının, yarıproletaryanın ve diğer kent ve kır emekçilerinin devrimci istemlerini yüksek sesle dile getirdikleri, kendi bağımsız devrimci örgütlenmelerini oluşturmaya başladıkları ve makro düzeyde henüz zayıf ve bölünmüş durumda olmakla birlikte giderek güçlenen bir devrimci hareketin varlığıyla karakterize edilen bir konjonktür, zamanla mülk sahibi sınıflar, kapitalist sistem ve onların bekçisi ulema için ciddi bir tehdit yaratabilirdi. İşyeri komite ve konseylerinin ve bağımsız sendikaların kurulması, Türkmen Sahrası'nda ve başka bölgelerde yoksul köylülerin büyük toprak sahiplerinin ellerindeki topraklara zorla el koymaya başlamaları, İran Kürdistanı'nda otonom siyasal yapıların ortaya çıkması vb., devrimin zaferinden hemen sonra karşıdevrimci niteliği belirginleşen fundamentalist ulemanın devrime ve kitlelere karşı saldırıya geçmesini kaçınılmaz hale getirdi. Devrim zafere ulaşır ulaşmaz, Humeyni, gerici ordunun çözülme süreci içinde  silah depolarının basılmasıyla ya da başka yollardan silahlanan kitlelerin ve devrimci örgütlerin ellerindeki silahların devlete teslim edilmesini istemişti. Ezilen ve sömürülen sınıfların ve onların temsilcilerinin elinde silah olup olmamasının her devrimin en temel sorunu olduğunu belirten Lenin şunları söylüyordu:

"Fransa'da, her devrimden sonra, işçiler silahlanmışlardır, diye belirtir Engels; 'öyleyse, iktidarda bulunan burjuvalar için, işçilerin silahsızlandırılması ilk görevdi. Bundan ötürü, işçilerin kanı pahasına başarılan her devrimden sonra, işçilerin yenilgisiyle biten yeni bir savaş patlar'...

"Burjuva devrimler deneyinin bilançosu, anlamlı olduğu kadar özlüdür de. Sorunun temeli -devlet sorununda da olduğu gibi (ezilen sınıfın elinde silah var mı?)- yetkin bir biçimde kavranmıştır." (3)

Lenin'in bu saptaması, İran Devrimi'nin gelişimi için de bütünüyle geçerliydi. İktidardaki mollalar kliği bir yandan kendi siyasal ve ideolojik temellerini sağlamlaştırmak için çaba harcarken, bir yandanda ezilen sınıfları ve onların temsilcilerini silahsızlandırmaya ve zor tekelini yerleştirmeye çalışıyordu. O, bu amaçla bir yandan, devrimci örgütlerin, sendikaların, işyeri komite ve konseylerinin toplantılarına, üniversitelere, grevlere ve diğer kitle eylemlerine saldıran Devrim Muhafızları ve Hizbullah adlı sokak çetelerini örgütlerken, bir yandan da eski rejimin subayları ve polisleriyle işbirliğine yöneliyordu. Şah'ın özel güvenlik örgütünün başı olan Orgeneral Fardust'un, islamcı rejimin istihbarat örgütü SAVAMA'nın başına getirilmesi, Eylül 1980'de İran-Irak savaşının başlamasından sonra birçok general ve subayın İran İslam Cumhuriyeti'nin ordusunda görevlendirilmeleri vb., bu yönelimin somut belirtilerinden yalnızca birkaçını oluşturuyorlardı. 1979 yılının ikinci yarısında ve 1980 yılında fundamentalist ulema kliğiyle devrimci örgütler arasındaki ilişkiler giderek daha da gerginleşti. Ağustos 1979'da İran Kürdistanı'nda Halkın Fedaileri örgütünün 11 üyesinin Devrim Muhafızları'nca idam edilmesi, 1980 başında Türkmen Sahrası'nda Türkmen köylülere saldırılması ve onların, Halkın Fedaileri örgütünden olan yöneticilerinin öldürülmesi ve hepsinden önemlisi Ağustos 1979'da, otonomi isteyen Kürtlerin üzerine ordunun yollanması, İran Kürdistanı'nın kent ve kasabalarının bombardıman edilmesi, direnişin bastırılmasından sonra 70'den fazla kişinin idam edilmesi, İran Kürdistan Demokrat Partisi ve diğer Kürt örgütlerinin yasaklanması, artık bir dönüm noktasına gelindiğini gösteriyordu.

Kasım 1979'da, 444 gün sürecek olan ABD elçiliği işgalinin başlaması (ya da planlı olarak başlatılması) ve Eylül 1980'de -sekiz yıl sürecek olan- İran-Irak savaşının patlak vermesi, Humeyni kliğine, kitleleri kendi çevresinde toplama, islami rejimin siyasal meşruiyetini ve kurumsal dayanaklarını sağlamlaştırma olanağını verdi. Gerici Humeyni yönetimi, böylelikle hem ülke içinde, hem de dünya ölçeğinde desteğini artırma, kendisinin ilerici ve antiemperyalist bir nitelik taşıdığı yolundaki söylenceyi ayakta tutma, hem de bu yolla yaratılan siyasal seferberlik ortamında devrimci güçlere karşı saldırısını yoğunlaştırma amaçlarına daha kolay ulaşıyordu. Bu koşullar ona Cumhurbaşkanı Ben-i Sadr gibi geçici bağlaşıklarından kurtulma, 1981-1982 yıllarında kanlı bir dizi çatışmadan sonra Halkın Mücahitleri'ni etkisizleştirme ve iktidarı Humeyni'nin çevresinde kümelenmiş dar bir mollalar kliği elinde toplama olanağını da verdi. İslami rejimin niteliği konusunda değişen ölçülerde hayaller besleyen ve/ya da demokratik devrimden sosyalist devrime kesintisiz geçiş perspektifine sahip olmayan ve işçi sınıfı başta gelmek üzere, sömürülen yığınların saflarında sağlam ve sökülmez bir örgütlenme yaratamayan, hatta -islamla marksizmi bağdaştırmaya çalışan Halkın Mücahitleri'nin durumunda olduğu gibi- daha da geri bir ideolojik-siyasal konumda olan devrimci örgütler, monarşik-faşist rejimin yıkılışını izleyen dönemde de gerçek bir iktidar alternatifi olmayı başaramadılar.

Emperyalizm ve proleter devrimleri çağında, antiemperyalist demokratik devrimin görevlerinin sonuna kadar yerine getirilmesinin, ancak bu devrimde proletaryanın hegemonyasının ve Komünist Partisi'nin önderliğinin kurulması ve devrimin birinci aşamasından ikinci aşamasına kesintisiz geçiş perspektifine sahip olunması ve buna uygun hareket edilmesiyle olanaklı olabileceği ilkesi, İran Devrimi'nin trajik deneyimi tarafından bir kez daha doğrulanmış bulunuyor. Fundamentalist islami rejimin kuyruğuna takılan, ancak ona onursuzca hizmet etmesine karşın efendisinin sillesini yemekten kurtulamayan Tudeh Partisi'ni**** bir yana bırakarak, İran Devrimi'nde öne çıkmış devrimci örgütlerin siyasal çizgilerine göz attığımızda -aralarındaki yer yer önemli farklılıklara karşın- hemen hemen hiçbirinin, İran proletaryası ve halklarına doğru ve tutarlı bir devrim perspektifi sunamamış ve buna uygun bir pratik sergileyememiş olduğunu görürüz. Bu örgütler, kendilerini a) monarşik-faşist diktatörlüğe ve b) bu diktatörlüğü destekleyen ABD emperyalizmine karşı savaşımla, yani yakın hedefleriyle sınırlamış, adeta kendilerini bu hedeflere kilitlemişlerdi. İran'da kapitalizmin ve işçi sınıfının gelişiminin düzeyinin küçümsenmesi, sosyalizm hedefinin neredeyse unutulması ve monarşiye ve emperyalizme karşı savaşımın her şey haline gelmesi, kaçınılmaz biçimde, ulemanın fundamentalist franskiyonunun gerici, antidemokratik ve pro-kapitalist niteliğinin görülmesini zorlaştırmış, hatta uzun süre engellemiştir. Demokratik devrimden sosyalist devrime kesintisiz geçiş, anti-emperyalist demokratik devrimde proletaryanın önderliği ve asıl hedef (sosyalist devrim) konularındaki ideolojik bulanıklık ve kafa karışıklığı, bu örgütlerin pek çoğunun, ulemanın radikal ya da fundamentalist franksiyonuna ilerici ve antiemperyalist bir nitelik ve işlev yüklemelerine yol açmış ve dolayısıyla antiemperyalist demokratik devrimin daha ileriye götürülmesinin bile, ancak orta burjuvazinin ve küçük burjuvazinin üst kesiminin çıkarlarını temsil eden bu ulema fraksiyonunun yalıtılması ve etkisizleştirilmesi suretiyle olanaklı olabileceğini görmelerini önlemiştir.

İran Devrimi'nin serüveninin, toplumu devrimci bir tarzda dönüştürmek isteyenlerin en büyük düşmanının bizzat kendi dar görüşlülükleri, yanılsamaları ve önyargıları olduğu gerçeğini bir kez daha doğruladığını söyleyebiliriz. Ama bundan İran Devrimi'nin yenilgiye uğramasının yalnızca ya da esas olarak bu devrimde yer alan devrimci örgüt ve partilerin, sözcüğün en genel anlamda hata ve yetersizlikleriyle açıklanabileceği sonucuna varılabilir mi? Bu konuda bir kesinleme yapmak zor. Marks, 'Louis Bonaparte'in 18 Brumaire'i adlı yapıtında,

"İnsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyiflerine göre, kendi seçtikleri koşullar içinde yapmazlar, doğrudan veri olan ve geçmişten kalan koşullar içinde yaparlar. Bütün ölmüş kuşakların geleneği, büyük bir ağırlıkla, yaşayanların beyinleri üzerine çöker." (4) der.

Monarşik-faşist rejimin devrilişi sırasındaki gerçek durumu -işçi sınıfının on yıllar boyunca kendi komünist öncüsünden yoksun olmasının yanısıra bağımsız sendikal örgütlenmesinden de yoksun olması, devrimci örgütlerin, mülk sahibi sınıfların Şah karşıtı kesimlerince desteklenen ve onlardan çok daha geniş bir ideolojik etkileme gücüne ve örgütsel altyapıya sahip bulunan siyasal rakiplerine karşı son derece eşitsiz koşullarda savaşım vermek zorunda olmaları vb.- gözönüne aldığımızda nesnel koşuların, İran devrimci hareketinin bu tarihsel dönemeçte yapabileceklerini önemli ölçüde kısıtladığı ileri sürülebilir. Ancak, madalyonun bir de öteki yüzüne bakmamız gerekiyor. Böylesi bir bakış, söz konusu örgütlerin bu süreçte -belki de küçük burjuva devrimci karakterlerinin kaçınılmaz kıldığı- çok ciddi hatalar işlediklerini, bazı tarihsel fırsatları kaçırdıklarını da gösteriyor. Örneğin, varolan koşullar dizisi altında devrimci ve sol güçlerin, mollaların kuyruğuna takılmış olan Tudeh'i dışarıda bırakan bir birleşik cephe oluşturmaları, işçi sınıfını ve kentin ve kırın sömürülen yığınlarını toprak, iş güvenliği, siyasal özgürlükler, işçi ve emekçi denetimi vb. istemler çevresinde kararlı bir biçimde seferber etmeye yönelik bir ortak eylem çizgisi izleyebilmeleri, Kürt halkının, ayrılma ve ayrı devlet kurma hakkı da içinde olmak üzere tüm haklarını kesin bir dille savunmaları ve Kürdistan'daki ulusal kurtuluş güçleriyle istikrarlı bir bağlaşma kurmaları ve monarşik-faşist diktatörlüğün yıkılışını izleyen ilk yıl içinde -henüz iktidarını pekiştirememiş olan- Humeyni kliğiyle geçici bağlaşıkları arasındaki çelişmelerden yararlanamayı başarabilmeleri halinde gelişmelerin yönü daha farklı olabilirdi. O halde çok şehitler vermiş ve çok acılar çekmiş olan İranlı devrimcilerin, yapılmış olandan daha iyisini yapabilecek durumda olmadıklarını söylemek, her şeyden önce bu şehitlerin anılarına hakaret ve çok güç koşullar altında İran'da gerici islami rejime karşı savaşımlarını sürdüren işçi sınıfının ve halkların öncü güçlerine güvensizlik anlamına gelir. Gene Marks'ın dediği gibi;

"Ne bir ulusun, ne de bir kadının, karşılarına çıkan ilk serüvencinin kendilerini iğfal edebildiği zaaf anı bağışlanır bir şey değildir." (5)

____________

* İran halkının yüzde 50,2'sinin dili Farsçadır. Nüfusun yüzde 28.1'i ise Türkçe'nin değişik Lehçelerini (Azeri, Türkmen ve Luri-Bahtiyari lehçeleri) ve yüzde 5.6'sı Kürtçe konuşmaktadır.

** 1973-'74 yıllarında sanayi kuruluşlarının yüzde 48.7'si Tahran ve çevresinde, yüzde 7.8'i İsfahan'da, yüzde 6.9'u Tebriz'de ve yüzde 6.6'sı, petrol rafinerilerinin ve yataklarının konumlandığı Kuzistan eyaletinde yoğunlaşmıştı. Bu oranlar, sanayi proletaryasının ülke ölçeğinde sayısal dağılımı konusunda da kaba bir fikir vermektedir.

*** "Bilimsel sosyalizmin ileri sürdüğü toplumsal gelişme programının islamiyet ve Şiiliğin toplumsal talepleri ve ilkeleriyle bazı benzerlikleri vardır... ve bu olgu sosyalizm yanlılarıyla ilerici din adamları ve yandaşları arasında işbirliğini sadece olanaklı değil, zorunlu kılar" diyen Tudeh Partisi, kendisini islama ve gerici islami rejime karşı olan 'aşırı sol gruplar'dan özenle ayırıyor ve onlara karşı mollalardan yana olduğunu açıkça dile getiriyordu. Devrimci militanlar SAVAMA tarafından en korkunç işkencelerden geçirilir. Pasdaran ve Hizbullah çeteleri tarafından öldürülür ya da idam edilirken, Humeyni'ye övgüler düzen bu sözümona sol örgütün kendisi de, 1983 yılında bir tutuklama kampanyasının hedefi olmaktan kurtulamayacaktı.

Dipnotlar:

(1) İran Devrimi: Din, Anti-Emperyalizm ve Sol, s. 189.

(2) Bahman Nirumand, İran, s. 159-60.

(3) Devlet ve İhtilal, s. 86.

(4) Marks-Engels, Seçme Yapıtlar 1, s 477.

(5) Aynı Yerde, s. 483.